این غار کمنظیر دستساز که در دامنه جنوبی کوه موسوم به قروچیداغی واقع شده روستای گلستان را در منطقه ممتاز کرده و علاقمندان به آثار تاریخی و باستانی را از طرفداران بازدید از این روستا قرار داده است.
با توجه به اینکه وجود غارها به ویژه در مواقع حمله دشمن نقش مهم و تاثیرگذاری در زندگی مردم در دوران باستان داشته، این غار بیانگر قدمت تاریخی در منطقه است.
سفالهایی با لعاب قرمز رنگ و نخودی و ظروف سفالی حاوی غذا و قطعات اعضا گوسفند و ... بیانگر سنت تدفین قبل از اسلام و استقرار طولانی در دوران تاریخی قبل از اسلام میباشد.
به گفته رئیس گروه باستانشناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل این غارهای دستساز متعلق به دوره اشکانی و ایلخانی است بهطوریکه در دوره اشکانی شکل گرفته، اما دوره ایلخانی دوران اوج گسترش شکلگیری این غارها بوده است.
این غارها اغلب جنبه امنیتی در برابر حمله دشمنان داشته و میتوانسته دژی محکم در برابر حملات نظامی باشد.
این غار و دژ نظامی زیرزمینی احتمالا از متعلقات یک قلعه دوران تاریخی در روزهای مبادا و تسخیر قلعه بدست دشمن بوده است. غار و پناهگاه دارای مدخلهائی میباشد که تنها ورود از مدخل غربی آن میسر است.
بهطور کلی این غار و پناهگاه نظامی دارای تالاری به ابعاد ۱۸ متر طول و ۴ متر عرض و ارتفاع ۱.۷۰ الی ۱.۷۰ است. این تالار دارای فضایی مستطیل شکل و سقف قوسی شکل است. در این مجموعه ۱۰ اتاق معمولی که دارای تاقچههایی جهت قرار دادن وسایل روشنایی و سکوهایی جهت گذاشتن سایر وسایل است.
همه اتاقها دارای ورودی تونلی شکل هستند که همانند سقف اتاقها قوسی بیضی شکل دارند ورودی اتاقها به عرض ۷۰ الی ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۸۰ الی ۹۰ سانتیمتر و دارای حاشیه و قاب بندی قوسی شکل هستند به عمق حدود ۲۰ سانتیمتر جهت نصب و نگهداری درب است.
برخی از این اتاقها دارای تونلهای مواصلاتی به سایر اتاقها میباشند و برخی نیز بن بست هستند. عرض اتاقها معمولا حدود ۳ متر و طول آنها از ۳ تا ۱۰ متر متغیر است، این مجموعه دارای ۹ عدد تونل مواصلاتی که برخی از این تونلها طولانی و برخی کوتاه میباشند.
تونلها به ندرت دارای مسیر مستقیم و همسطح هستند بلکه عمدتا دارای مسیر سراشیبی و سرازیر منتهی به اتاقها میباشند.
یکی از نکات جالب در اتاق شماره ۱۰ است که یک شگرد مهندسی نظامی در زمینه استتار و اختفا است، در داخل اتاق که حدود ۱۰ متر طول دارد چندین تاقچه بزرگ کنده شده است که در داخل این اتاق دقیقا در گوشه ناپیدای کف تاقچه دهانه چاهی تقریبا به قطر ۵۰ سانتیمتر وجود دارد که خود ورودی یک فضای نسبتا وسیع و مستقل را تشکیل میدهد.
ورودی آن با چنین اوصافی مطلقا در دید نیست و سعی گردیده است که درست خارج سطوح کف و جدارههای اتاق اصلی فضاهای لازم کنده شود بهطوری که نه با راه رفتن و نه با معاینه دیوارها نتوانند به لحاظ ارتعاش و تولید صدای خاص جای این فضای مخفی را مشخص نمایند.
در داخل این پناهگاه نظامی زیرزمینی ۷ عدد چاه شناسائی شده که برخی از آنها چاههایی جهت به دام انداختن مهاجمان احتمالی برخی نیز مدخل گذرگاههایی به منظور کنترل نمودن و نیز سخت نمودن راه نفوذ کنندگان احتمالی کنده شدهاند.
عمق چاههای منفرد حدود ۳ متر و عمق چاههای گذرگاه حدود ۲ متر است همه این چاهها دارای طرح و اندازه تقریبا یکسانی است که با قرار دادن در پوش مخصوص از بیرون و داخل در مواقع لزوم بسته میشده است. شکل این چاهها همگی گنبدی شکل که اجازه بیرون آمدن را به فرد نمیدهد و در مواقع عادی نیز به عنوان انبار میتوانسته کاربرد داشته باشد.
این پناهگاه نظامی زیرزمینی بیانگر هوشمندی و مهارت فوقالعاده پدیدآورندگان آن در روزگار باستان است، ورودیهای باریک که تنها منبع نورگیر آن میباشند، فضا تاریک داخلی همچنین وجود چاههای منفرد با کاربرد تلهای شکل آن و سایر فضاهای کشف نشده آن استفاده از آن را برای بازدیدکنندگان بدون افراد آشنا به محل و تجهیزات ایمنی و روشنائی مشکل مینماید.
با توجه به اهمیت و عظمت این مجموعه کنده شده در دل زمین لزوم تهیه نقشه راهنما، تامین روشنایی داخلی و تلاش در جهت کشف و شناسائی همه فضاهای کنده شده را ضروری مینماید تا علاوه بر اینکه موجب کشف واقعیتهای بیشتری در خصوص این مکان باستانی خارقالعاده، سبب استقبال گردشگران و محققان و علاقمندان بسیاری از این پناهگاه استثنائی شود.
این غار باستانی و تاریخی در دل روستای گلستان که در فاصله ۱۲ کیلومتری شهرستان نیر و ۴ کیلومتری جاده نیر به اردبیل واقع شده، قرار دارد و قدمت تاریخی آن زمینه را برای ایجاد رونق هر چه بیشتر در آن فراهم کرده است.
غار هفت خانه، در جنوب غربی شهر خلخال و شمال روستای گرمخانه، در ارتفاع حدود ۱۶۰۰ متر از سطح دریا واقع شده است. این غار در فاصله ۲۰ کیلومتری شهر خلخال قرار دارد و به وسیله جاده آسفالته که از کیلومتر ۱۶ جاده خلخال-هشجین به طرف غرب (روستای گرمخانه) منشعب میشود قرار دارد.
غار هفتخانه از هفت تالار کوچک (خانه) که پشت سر هم و به شکل U انگلیسی قرار دارند تشکیل شده است. این غار، دو دهانه ورودی دارد، دهانه اصلی رو به شرق قرار دارد. چهار تالار از این دهانه به سهولت قابل دسترسی است، ارتفاع آن تالارها به طور متوسط بیشتر از سه متر می باشد.
در غار هفت خانه بویژه در خانههای اولیه آثار اقامت انسانی به مدت طولانی و استخوانهای پوسیده و راهرو سنگچین که بوسیله انسان بوجود آمده، به چشم میخورد. بررسیها حاکی از این است که این غار پناهگاه تشی (بزرگترین جونده ایران) و خفاش گوش دراز بوده است.